Spis treści
W raporcie Instytutu na rzecz Ekorozwoju „Równi i równiejsi? Czas na środki lustrzane w handlu produktami rolnymi” wskazano na szkodliwy wpływ pestycydów na zdrowie ludzkie i środowisko.
Czym są pestycydy i dlaczego są powszechnie stosowane?
Od 1990 roku światowe stosowanie pestycydów w rolnictwie stale rosło, osiągając 3,69 mln ton metrycznych w 2022 roku. Pestycydy to substancje chemiczne biologicznie czynne. Obejmują one szeroką gamę produktów, w tym herbicydy, fungicydy, bakteriocydy, insektycydy, regulatory wzrostu roślin i rodentycydy. Spośród nich najczęściej stosowane są herbicydy, przede wszystkim do zwalczania niechcianych roślin. W 2022 r. globalne stosowanie herbicydów osiągnęło 1,94 mln ton metrycznych.
Największy udział w sprzedaży herbicydów w Unii Europejskiej (UE) przypadł na herbicydy fosforoorganiczne, które obejmują glifosat, powszechnie stosowany herbicyd, będący przedmiotem kontrowersji ze względu na jego wpływ na zdrowie i środowisko. Zwiększone stosowanie pestycydów na całym świecie budzi obawy o ich ślad środowiskowy. Pestycydy powinny być toksyczne dla szkodników, wykazywać niską toksyczność dla organizmów ludzkich, zwierzęcych i środowiska oraz posiadać zdolność do ulegania biodegradacji.
Tymczasem pestycydy mają szkodliwy wpływ na gatunki niebędące przedmiotem zwalczania, w tym na pożyteczne owady, ptaki i organizmy wodne. Zanieczyszczają również glebę, wodę i inną roślinność. Oprócz bezpośredniego wpływu na dziką przyrodę, pestycydy zakłócają ekosystemy poprzez zmianę składu gatunkowego i różnorodności biologicznej.
Jak pestycydy wpływają na zdrowie człowieka?
Co więcej, niektóre pestycydy zostały powiązane z problemami zdrowotnymi u ludzi, począwszy od krótkoterminowych skutków, takich jak bóle głowy i nudności, po przewlekłe skutki, takie jak rak, uszkodzenia układu rozrodczego i zaburzenia endokrynologiczne. Najbardziej powszechną drogą narażenia jest spożycie pestycydów wraz z jedzeniem i piciem. Pestycydy mogą przedostawać się do organizmu przez drogi oddechowe, skórę, oczy i błony śluzowe.
Na szczególne ryzyko narażeni są rolnicy i pracownicy rolnictwa, którzy mają codzienny kontakt z pestycydami, a także dzieci, których organizmy są bardziej podatne na działanie toksyn. Kobiety w ciąży stanowią kolejną grupę wrażliwą – niektóre pestycydy mogą bowiem wpływać na rozwój płodu. Narażone są także osoby, które – choć same nie pracują w rolnictwie – mieszkają w sąsiedztwie intensywnych upraw.
Najgroźniejsze skutki zdrowotne ekspozycji na pestycydy
Badania naukowe wskazują, że ekspozycja na pestycydy przyczynia się do następujących potencjalnych zagrożeń dla zdrowia ludzi:
- zaburzenia neurologiczne. Narażenie na pestycydy przez długi czas może powodować uszkodzenie mózgu i prowadzić do postępu choroby Alzheimera. Badania potwierdzają też związek pomiędzy ekspozycją na pestycydy, a ryzykiem choroby Parkinsona, szczególnie przy długotrwałym kontakcie zawodowym;
- choroby nowotworowe. Zagrożenie np. rakiem piersi - pestycydy wykazują działanie rakotwórcze poprzez zakłócanie receptorów estrogenowych lub uszkadzanie DNA w tkance piersi oraz zwiększanie złośliwości i mutacji DNA u osób podatnych na te zmiany;
- wpływ na rozrodczość. Kobiety, które pracowały z herbicydami w ciągu dwóch lat przed próbą zajścia w ciążę, miały większe ryzyko niepłodności. Zidentyfikowano związek między pozostałościami pestycydów w żywności a pogorszonymi parametrami nasienia.
- zaburzenia układu oddechowego. Ekspozycja na pestycydy może prowadzić do wystąpienia lub zaostrzenia objawów astmy. Szczególnie narażone są dzieci mieszkające w pobliżu upraw. W badaniach epidemiologicznych stwierdzono zwiększone ryzyko raka płuc u rolników narażonych na kontakt z pestycydami przez więcej niż 2 dni w miesiącu;
- cukrzyca. Badania wskazują, że niektóre pestycydy mogą zwiększać ryzyko rozwoju cukrzycy lub pogarszać kontrolę poziomu cukru we krwi. Szczególnie niebezpieczne wydają się związki fosforoorganiczne i chloroorganiczne, które – przy długotrwałym narażeniu – mogą zakłócać prawidłowe funkcjonowanie układu hormonalnego;
- reakcje alergiczne. Pestycydy mogą wywoływać reakcje alergiczne, takie jak wysypki, pokrzywki, nieżyt nosa, astma czy łzawienie oczu. Szczególnie silne reakcje mogą występować po powtórnym kontakcie z tą samą substancją (tzw. uczulenie wtórne);
- nowotwory krwi. Ekspozycja na pestycydy została powiązana ze zwiększonym ryzykiem rozwoju białaczki, zwłaszcza u osób pracujących w rolnictwie.
Zagrożenia dla środowiska: gleba, woda, powietrze
Pestycydy, choć skuteczne w ochronie upraw i zwalczaniu szkodników, wywierają poważny i wieloaspektowy wpływ na środowisko naturalne. Po ich zastosowaniu substancje aktywne mogą przemieszczać się z miejsca oprysku do gleby, wody i powietrza. Procesy takie jak spływ powierzchniowy, parowanie czy wymywanie sprawiają, że pestycydy trudno jest całkowicie zatrzymać w miejscu ich aplikacji. W efekcie środki te trafiają do ekosystemów, w których wywołują szereg szkodliwych skutków:
- gleba i wody gruntowe. Pestycydy o długim czasie rozkładu mogą przez wiele miesięcy, a nawet lat utrzymywać się w glebie. Ich nadmiar prowadzi do kumulacji toksyn, co negatywnie wpływa na organizmy pożyteczne, takie jak dżdżownice i mikroorganizmy glebowe, osłabiając strukturę i żyzność gleby. Część związków chemicznych wnika głęboko w profil glebowy, docierając do wód gruntowych, co stanowi zagrożenie dla jakości wody pitnej;
- zanieczyszczenie wód. W badaniach przeprowadzonych w Europie w glebach aż 83% próbek zawierało przynajmniej jedną pozostałość pestycydów, a 58% – dwie lub więcej. Pestycydy, w tym glifosat i jego metabolity, są również powszechnie wykrywane w rzekach, jeziorach i innych wodach powierzchniowych. Oddziałują one negatywnie na wszystkie poziomy łańcucha pokarmowego w środowisku wodnym – od glonów po ryby – prowadząc do obniżenia zawartości tlenu w wodzie, zaburzeń rozrodu, a nawet śmierci ryb. Ich wpływ może również zmieniać skład mikroflory i mikrofauny wodnej;
- wpływ na bioróżnorodność. Pestycydy zagrażają organizmom, które nie są ich celem – w tym owadom zapylającym, ptakom, ssakom i organizmom wodnym. Związki chemiczne mogą kumulować się w organizmach żywych i przenosić się w górę łańcucha pokarmowego (bioakumulacja i bioamplifikacja). Gatunki drapieżne, takie jak ptaki szponiaste czy niektóre ssaki, są szczególnie narażone na efekt zatrucia. W konsekwencji obserwuje się u nich obniżenie płodności, osłabienie odporności i spadek liczebności populacji;
- zanieczyszczenie powietrza i środowiska domowego. Rozpylone pestycydy mogą przemieszczać się z wiatrem na duże odległości. W krajach takich jak Indie, w ponad 90% próbek wody i ryb wykryto obecność przynajmniej jednego pestycydu, a w badaniach jakości wody pitnej stwierdzono wysoki poziom metabolitów DDT, endosulfanu i innych substancji zakazanych;
- rozwój odporności u szkodników. Nadmierne i długotrwałe stosowanie tych samych pestycydów powoduje powstawanie oporności u populacji szkodników. W efekcie konieczne staje się stosowanie większych dawek lub silniejszych środków, co dodatkowo zwiększa obciążenie środowiska chemikaliami i tworzy tzw. „spiralę pestycydową”.
„Wieczne chemikalia” w pestycydach – czym są PFAS?
O szkodliwości pestycydów świadczy też fakt, że część z nich zawiera związki PFAS (substancje per- i polifluoroalkilowe), o wyjątkowej trwałości, które nie ulegają degradacji i kumulują się w środowisku oraz organizmach żywych, zwane „wiecznymi chemikaliami”. PAN zidentyfikowała 37 substancji czynnych zawierających PFAS dopuszczonych do stosowania w UE.
W 2023 roku Europejska Agencja Chemikaliów (ECHA) przedstawiła propozycję zakazu stosowania PFAS w UE. Jednak pestycydy zawierające PFAS zostały wyłączone z tego planowanego zakazu, ponieważ uznano, że są już regulowane przez rozporządzenie 1107/2009. Niemniej w marcu 2025 roku zdecydowano o zakazie stosowania flufenacetu ze względu na jego toksyczność dla ludzi i środowiska. Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) stwierdził, że substancja ta zaburza działanie układu hormonalnego, wpływa na rozwój mózgu oraz uwalnia trwały zanieczyszczający środowisko kwas trifluorooctowy (TFA).
Źródło:
Instytut na rzecz Ekorozowoju
Potwierdź zapis
Sprawdź maila, żeby potwierdzić swój zapis na newsletter. Jeśli nie widzisz wiadomości, sprawdź folder SPAM w swojej skrzynce.
Coś poszło nie tak